کارشناسی‌ارشد (فوق‌لیسانس) دوره‌ای از آموزش عالی است که پیش‌نیاز ورود به آن، داشتن مدرک کارشناسی است. گذراندن دورهٔ کارشناسی‌ارشد، برحسب رشته به دو طریق ناپیوسته و پیوسته امکان‌پذیر است.[۱] ورود به دانشگاه برای ادامه تحصیل در این مقطع در ایران نیازمند شرکت در آزمون کارشناسی ارشد است، البته دانشجویان استعداد درخشان برای ادامه تحصیل می‌توانند کارشناسی‌ارشد بدون کنکور شرکت کنند که در صورت صلاح دید دانشگاه بدون آزمون وارد این مقطع می‌شوند.
انواع کارشناسی ارشد
کارشناسی ارشد ناپیوسته
دورهٔ دوساله بعد از کارشناسی است و پذیرش دانشجو برای این دوره از طریق آزمون ورودی تحصیلات تکمیلی انجام می‌شود. پذیرفته‌شدگان برحسب رشته با گذراندن ۲۸ تا ۳۲ و ۳۸ واحد درسی که ۴ تا ۱۰ واحد آن به پایان‌نامه اختصاص دارد، به اخذ مدرک کارشناسی‌ارشد ناپیوسته نائل می‌شوند. مدت تحصیل این دوره که دورهٔ تکمیلی غالب رشته‌های آموزش‌عالی محسوب می‌شود، به‌طور معمول دو سال و سقف مدت تحصیل این دوره ۳ سال تعیین شده‌است.[۱]
کارشناسی‌ارشد پیوسته
دوره‌ای از آموزش عالی است که در رشته‌های خاص به‌اجرا گذاشته می‌شود. پیش‌نیاز ورود به دوره، داشتن دیپلم یا مدرک پیش‌دانشگاهی است و پذیرفته‌شدگان برحسب رشته، با گذراندن حداقل ۱۷۲ و حداکثر ۱۸۲ واحد درسی به اخذ مدرک نائل می‌شوند. مدت تحصیل به‌طور معمول ۵ سال و طول مجاز دوره ۷ سال می‌باشد. پذیرش در رشته‌های تحصیلی با مقطع کارشناسی‌ارشد پیوسته، از طریق آزمون سراسری انجام می‌شود.[۱]
کارشناسی ارشد یا فوق لیسانس، مقطع تحصیلی پس از کارشناسی در دانشگاه‌های ایران است. به دوره کارشناسی ارشد و دکترا به صورت کلی تحصیلات تکمیلی می‌گویند. کارشناسی ارشد معادل درجه مسترز (به انگلیسی: Masters) در دانشگاه‌های غربی است.
مخفف عنوان کارشناسی ارشد
بسته به رشته تحصیلی، یکی از عناوین زیر به فارغ‌التحصیلان کارشناسی ارشد اطلاق می‌گردد:
کارشناسی ارشد در علوم پزشکی، کشاورزی و علوم پایه (به انگلیسی: Master of Science) یا به‌طور مخفف MSc در بریتانیا و بسیاری از کشورهای همسود آن، یا MS در آمریکا و کانادا
کارشناسی ارشد در رشته های هنر و علوم انسانی (به انگلیسی: Master of Arts) یا به‌طور مخفف MA
کارشناسی ارشد در رشته های مهندسی (بدون پایان‌نامه) Master of Engineering یا به‌طور مخفف MEng یا ME
کارشناسی ارشد در مدیريت كسب و كار (به انگلیسی: Master of Business Administration) یا به‌طور مخفف MBA
طول دوره کارشناسی ارشد
کسب دانشنامه (مدرک) در این مقطع بسته به دانشگاه، برنامه‌ریزی آموزشی و میزان فشردگی آموزش و پژوهش معمولاً نیازمند یک تا سه سال تحصیل پس از دوره کارشناسی است. این دوره گاهی پژوهشی، گاهی آموزشی-پژوهشی و گاهی آموزشی ارائه می‌شود.
در پایان دوره‌های پژوهشی یا آموزشی-پژوهشی دانشجو باید با ارائه پایان‌نامه یا تز ایده‌ها و نتایج تحقیقات خود را انتشار دهد و این امر از طریق تدوین پروپوزال صورت می‌پذیرد و در واقع بعد از تصویب پروپوزال و تأیید نهایی موضوع، مرحله نگارش پایان‌نامه آغاز می‌شود.
دُکتُرا یا دکتری (به فرانسوی: Doctorat)، بالاترین مقطع تحصیلی دانشگاهی و معادل مدرک PhD در دانشگاه‌های آمریکایی و اروپایی است.
دکترا در دو نوع عمومی و تخصصی می‌باشد، که دکترای عمومی مختص زیرمجموعه رشته‌های پزشکی است و پس از آن شخص با ادامه تحصیل می‌تواند به درجه دکترای تخصصی دست یابد.
در رشته‌های فنی مهندسی، علوم پایه و علوم انسانی، کسب دانشنامه (مدرک) در مقطع دکترای تخصصی معمولاً نیازمند بین ۴ تا ۶ سال تحصیل و پژوهش پس از دورهٔ کارشناسی ارشد و ارائهٔ یک نوآوری در قالب پایان‌نامهٔ دورهٔ دکتری است. دکتری تخصصی یا PhD درحقیقت «اعلی درجه علمی» در علم موردنظر یا «صاحب فلسفه و اجتهاد علمی در دانش موردنظر» است. دکتری تخصصی بالاترین مدرک آکادمیک و دانشگاهی در جهان است که معمولاً در رشته‌های زیرمجموعهٔ «علوم پایه»، «کشاورزی و منابع طبیعی»، «فنی و مهندسی»، «علوم انسانی» و «هنر» و پس از گذراندن مدارج لیسانس (به انگلیسی: BSc) و فوق لیسانس (به انگلیسی: MSc) و ارائهٔ یک نوآوری در قالب رساله دورهٔ دکتری است. (به همین دلیل به تز پایانی دوره دکتری، رساله گفته می‌شود نه پایان‌نامه).
در رشته‌های پزشکی، داروسازی و دندانپزشکی و دامپزشکی، دوره دکترای عمومی (معادل با فوق لیسانس) و پس از آن دوره دکترای تخصصی (معادل با Phd) وجود دارد.
«دکترا» واژه‌ای فرانسوی است که از لاتین برگرفته شده و به‌معنای درجه یا مقام نظریه‌پرداز ـ صاحب‌نظر است، «دکتری» مرکب است از واژهٔ فرانسویِ «دکتر» (به فرانسوی: Docteur) به‌معنای صاحب‌نظر یا پزشک به‌اضافهٔ پسوند اسم‌سازِ فارسی، و معنای «دکتر بودن» یا «صاحب‌نظر بودن» می‌دهد. ازنظر دستوری، ترکیب «دکتر» و «دکتری» مانند ترکیب «استاد» و «استادی» است. باوجود اختلاف معنایی، به باور ابوالحسن نجفی، واژهٔ «دکتری» که از واژهٔ بیگانهٔ «دکتر» گرفته شده و تابع قواعد فارسی شده‌است، بر «دکترا» رجحان دارد. ضمناً در مورد پزشکان دارای دکتری حرفه‌ای هم واژهٔ دکتر استفاده می‌شود که اصطلاح عامیانهٔ پزشک محسوب شده و از نظر مقطع تحصیلی برابر با مدرک کارشناسی ارشد در دیگر علوم است.[۱]
تحصیل در دوره دکتری در ایران
دوره دکتری تخصصی به دو شکل در ایران برگزار می‌شود :
دکتری آموزشی ـ پژوهشی
دکتری پژوهش‌محور
دکتری آموزشی-پژوهشی (دوره‌ای که بیشترین رقابت برای آن صورت می‌گیرد)، دوره‌ای است که محتوای برنامه آن مشتمل بر واحدهای درسی و گذراندن پایان‌نامه است.
دکتری پژوهش‌محور، دوره‌ای با محوریت پژوهش است که دستاورد آن منجر به ارائه فناوری جدید، ارائه نظریه و ایده جدید، تولید دانش فنی و ثبت اختراع و … می‌شود و مشتمل بر اخذ واحدهای درسی محدود و الزام به ارائهٔ پایان‌نامه است.
بر اساس آیین‌نامه آموزشی مقطع دکتری تخصصی،[۲] تعداد واحدهای درسی دوره دکتری آموزشی – پژوهشی ۳۶ واحد است که از این تعداد، ۱۲ تا ۱۸ واحد آموزشی و ۱۸ تا ۲۴ واحد پژوهشی است و دانشجو باید در هر نیم‌سال تحصیلی حداقل ۶ و حداکثر ۱۰ واحدِ درسی انتخاب کند.
البته در شیوه‌نامهٔ مقطع دکتری تخصصی دانشگاه آزاد ۱۵ تا ۱۸ واحد درسی و ۱۸ تا ۲۱ واحد پژوهشی در نظر گرفته شده‌است.
در دوره دکتری پژوهش‌محور تنها ۳ تا ۸ واحد درسی ارائه می‌شود و ۲۸ تا ۳۳ واحد به رساله اختصاص دارد. در این دوره نیز، مجموع واحدهای اصلی و پایان‌نامه ۳۶ واحد است.[۳]
نحوه پذیرش دکتری در ایران
در ایران بخش عمده‌ای از پذیرش در دوره دکتری از طریق برگزاری آزمون دکتری تخصصی توسط وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی صورت می‌گیرد. البته وزارت علوم علاوه بر پذیرش از طریق آزمون، از طریق آیین‌نامه پذیرش دکتری بدون آزمون که ویژه داوطلبان استعدادهای درخشان است نیز اقدام به پذیرش دانشجو می‌نماید.[۴]
پس از دکترا (پسا دکترا)
گذراندن دوره‌های پس از دکتری تخصصی، که دوره‌های پسادکترا (Post Doctorate) نامیده می‌شوند، مدرک دانشگاهی محسوب نشده، بلکه فقط همان‌گونه که از عنوان لاتین آن برمی‌آید، تجربهٔ کاریِ «پس از فارغ‌التحصیلیِ دکتری» به‌حساب می‌آید.
بر اساس اعلام وزارت بهداشت[۵]دوره پسا دکترای پژوهشی دوره‌ای است که برای تربیت پژوهشگران حرفه‌ای در مراکز تحقیقاتی تابعه دانشگاه اجرا می‌شود و می‌تواند به عنوان دوره گذر به مرتبه هیئت علمی در نظر گرفته شود به‌عبارتی افرادی که این دوره را با موفقیت به اتمام می‌رسانند و از نظر پژوهشی ـ آموزشی و اخلاقی مورد تأیید آن مرکز و دانشگاه قرار می‌گیرند امتیازات لازم برای جذب در فراخوان هیئت علمی را به‌دست می‌آورند.
دکترا در فرهنگ ایتالیا
در ایتالیا طبق قانون مصوبه ۲۰۰۴ م دانش‌آموختگان دانشگاه را دکتر (دوتوره / Dottore) خطاب می‌کنند. مدرک کارشناس «dottore»، مدرک کارشناس ارشد «dottore magistrale[۶]» و مدرک دکترای رایج و قابل مقایسه با کشورهای دیگر جهان را «dottorato di ricerca» می‌نامند. دانش‌آموخته گان دوران قبل از این قانون که دوره‌های دانشگاهی آنان ۴ تا ۵ ساله بوده می‌توانند طبق روال قدیم خود را «dottore magistrale» بنامند.
لغو مدارک دکترایی که با رساله‌های جعلی و زیر پا گذاشتن حقوق مؤلف‌ها کسب شده‌اند
امروزه بررسی و ارزیابی رساله‌های دکترای اشخاص نامدار در بسیاری کشورهای غربی رایج شده‌است. به‌عنوان مثال، در چند سال گذشته، وبگاه آلمانیِ “ورونی پلاگ” صدها رسالهٔ دکترای دولت‌مردان و زنان، بزرگان علمی، فرهنگی و اقتصادی آلمان را مورد کاوش و ارزیابی قرار داده و در نتیجه در تعداد قابل‌توجهی از آن‌ها موارد غیرقانونیِ سنگین کشف کرده که عامل بی‌اعتبار اعلام شدن این مدارک توسط دانشگاه مربوط گشته‌است. مردم اروپا این‌گونه مدارک دکترا را به تمسخر “ctrl c, ctrl v” (کپی/پیست) می‌نامند. وزیر دفاع سابق آلمان کارل تئودور تسو گوتنبرگ، نمایندهٔ مجلس آلمان، بیژن جیرسرایی، و وزیر فرهنگ سابق آلمان آنت شاوان از این قبیل هستند.
