دانشجویان ارشد و دکتری باید در پایان دوره تحصیلی خود یک کار تحقیقی ارزشمند و موفقی ارائه دهند تا نشان دهند که صلاحیت علمی و پژوهشی لازم را در طول سال های آموزشی کسب کرده اند. این موضوع در مقطع دکتری اهمیت ویژه ای پیدا میکند دانشجویان این مقطع با نوشتن رساله اثبات می کنند که به حدی رسیده اند که قادرند با رعایت روش های علمی تحقیقی، پژوهش های جدید و مورد نیاز جامعه حاضر را انجام دهند، در مورد موضوعات رشته علمی خود اظهار نظر نمایند و با کشفیات جدید خود، قلمرو و حوزه معرفتی رشته علمی مربوط را گسترش دهند.
از سوی دیگر کار پژوهشی دانشجو رابطه مستقیمی با قضاوت دیگران درباره شخصیت و توانایی علمی او دارد؛ بنابراین دقت، توجه و همت وپشتکار وصف ناپذیر او را در این مرحله حساس از دوره تحصیلی طلب میکند. وقتی رساله یا پایان‌نامه تحصیلی به پایان رسید باید جمعی از صاحب‌نظران، استادان و متخصصان رشته تحصیلی دانشجو آن را ملاحظه نمایند و نظرات خود را درباره آن ارائه دهند. از این رو پدیده‌ای به نام دفاع از پایان‌نامه تحصیلی وجود دارد که در واقع به منزله ارزیابی و سنجش توانایی علمی دانشجوست.
دانشگاه یا مؤسسه محل تحصیل دانشجو پس از پایان کار تحقیق وی اقدام به برگزاری جلسه دفاع می‌نمایند. قبل از جلسه دفاع، گزارش تحقیق آماده شده به صورت دست‌نویس یا تایپ شده برای استادان و اعضای جلسه دفاع ارسال می‌گردد تا آن را مطالعه کنند.
شرکت‌کنندگان در جلسه دفاع را چه کسانی تشکیل می‌دهند؟
۱) هیأت داورانی که متخصصان همان رشته بوده و معمولاً استاد راهنما، استادان مشاور نیز در آن عضویت دارند و نقش اصلی به عهده استاد راهنماست.
۲) علاقه‌مندان به موضوع تحقیق مانند: دانشجویان، محققان، استادان و سایر افراد که در جلسه دفاع شرکت می‌کنند.
۳) دانشجو که گزارش تحقیق خود را به جلسه ارائه داده به سؤالات هیأت داوران پاسخ می‌دهد.
تاریخ برگزاری جلسه دفاع معمولاً به وسیله آگهی در جعبه اعلانات یا با ارسال نامه و نظایر آن توسط دانشکده به اطلاع عموم رسانده می‌شود تا کسانی که علاقه‌مند به شرکت در جلسه دفاع باشند بتوانند در آن حضور یابند. معمولاً طول زمان برگزاری جلسه دفاع بین ۵/۱ تا ۲ ساعت در نظر گرفته می‌شود و به اطلاع مجریان، دانشجویان و هیأت داوران می‌رسد.
در برگزاری مراسم دفاع به چه ترتیبی صورت می گیرد؟
مرحله اول: استقرار هیأت داوران، دانشجو، شنوندگان و مهمانان و علاقه‌مندان در محل‌های مخصوص
مرحله دوم: اعلام برنامه جلسه دفاع توسط مجری و قرائت کلام الله مجید، حدود ۵ دقیقه
مرحله سوم: افتتاح جلسه دفاع به وسیله استاد راهنما و اظهارنظر راجع به تحقیق و نقش و شخصیت دانشجو، حدود ۵ دقیقه
مرحله چهارم: ارائه گزارش تحقیق به وسیله دانشجو به شرح زیر، حدود ۳۰ دقیقه
– ابراز تشکر از استادان راهنما، مشاور، کلیه همکاران و مساعدت‌کنندگان و سپس بیان انگیزه انتخاب موضوع و ضرورت و اهمیت انجام تحقیق، حدود ۵ دقیقه
– بیان روش تحقیق شامل مسأله و سؤالات تحقیق، فرضیه‌ها، روش‌های نمونه‌گیری و حجم نمونه، روش‌های گرد‌آوری اطلاعات، شیوه استخراج، تنظیم و طبقه‌بندی داده‌ها، روش تجزیه و تحلیل اطلاعات و ابزارهای به کار گرفته شده، زمان، بودجه و نیروی انسانی صرف شده و اشاره به خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها در ارتباط با روش‌های کار، حدود ۱۰ دقیقه
– بیان داده‌ها و نتایج کار، ارزیابی فرضیه‌ها (تأیید یا رد آنها) اعلام نظر و پیشنهاد، اشاره به فرایند و نتیجه کار، زمینه‌های به کار‌بستن نتایج تحقیق، پیشنهادهای تازه برای تداوم تحقیقات درباره موضوع مورد علاقه و غیره، حدود ۱۵ دقیقه
مرحله پنجم: اظهار نظر و سؤال از دانشجو به وسیله هیأت داوران با توجه به گزارش تحقیق و اظهارات دانشجو در جلسه دفاع، حدود ۳۰ تا ۶۰ دقیقه
مرحله ششم: شور هیأت داوران و اعلام نظر نهایی درباره پایان‌نامه، حدود ۱۵ تا ۲۰ دقیقه
مرحله هفتم: اعلام رأی نهایی هیأت داوران پس از اتمام بررسی یا رأی‌گیری به وسیله استاد راهنما، حدود ۵ دقیقه
نکاتی مهم که دانشجو باید به آنها توجه داشته باشد:
۱- دانشجو باید مراقب وقت خود باشد و سعی کند گزارش خود را به طور خلاصه و رسا به جلسه ارائه کند و از حاشیه روی و توضیحات اضافی پرهیز نماید تا بتواند در وقت مقرر حق مطلب را ادا کند و گزارش توجیهی خوبی به هیأت داوران و جلسه ارائه نماید.
۲- در فاصله زمانی که هیأت داوران کار بررسی و اظهار نظر درباره پایان‌نامه را انجام می‌دهد فرصت مناسبی برای بحث و گفت و گو بین دانشجو و شرکت‌کنندگان در جلسه دفاع در خارج از محیط جلسه است آنها می‌توانند سؤالات خود را درباره موضوع تحقیق و نیز گزارش آن با دانشجو در میان بگذارند البته این کار در رأی هیأت داوران تأثیری ندارد.
چگونه یک دفاع موفق و کامل از پایان نامه خود داشته باشیم؟
داوران را درگیر توضیحات کنید، آنها نباید خسته شوند.
سرزنده و شاداب باشید.
صدایی تاثیر گذار، قوی و رسا داشته باشید. با صدای آرام صحبت نکنید.
از کارهایی که باعث پرت کردن حواس حاضرین می شود جلوگیری کنید.
تمرین واقعی داشته باشید.
مناسبترین پوشش ممکن (ساده و تمیز) را داشته باشید.
حرف های تکراری را حذف کنید.
چند مرحله ای صحبت کنید. به این صورت که با میزان هیجانی که به موضوع می دهید به شنونده القا کنید که بخش جدیدی شروع شده است.
از یک هفته قبل مراقب سلامتی تان باشید (همیشه هستید اما آن هفته بیشتر). برنامه غذایی مناسبی داشته باشید.
شب قبل از دفاع استراحت کنید.
ساعت ارائه را قبل از 10 صبح نگذارید.
پذیرایی را به دیگران واگذار کنید.
به کسی در آن روز و روز قبلش قول ندهید و قرار ملاقات ها را حوالی آن روز کاملا کنسل کنید.
لوازم را بیاورید و چند ساعت قبل در محل ارائه قرار دهید.
محل ارائه را چند ساعت قبل از دفاع بررسی کنید. نور، وسایل مورد نیاز و چگونگی کار با لوازمی مثل پروژکتور.
از ارائه و اسلایدها، نسخه پشتیبان تهیه کنید و روی فلش مموری یا سی دی بطور جداگانه نگه دارید.
نوع قرار گیری تان در هنگام ارائه بسیار مهم است، هرگز پشت به مخاطب نباشید.
تعداد اسلاید ها مناسب باشد طوری که بتوانید در زمان مورد نظر به راحتی و بدون عجله ارائه بدهید.
مواردی هستند که در یک جلسه ی دفاع از پایان نامه،تحت کنترل دانشجو نیست:
مواردی مثل قطعی برق و خاموش شدن ناگهانی پروژکتور، به هیچ عنوان نقصی را متوجه شما نمی کند.در این مواقع، خونسردی خودتان را حفظ کنید و خیلی ریلکس در محل ارائه تان پشت کامپیوتر بایستید و اجازه دهید دوستانتان رفع مشکل کنند.
البته اگر کامپیوترتان ویروسی باشد و ناگهان وسط کار هنگ کند، این نقص متوجه شماست.
