نگارش رساله دکتری و یا انجام پایان نامه ارشد یکی از بزرگترین چالشهای پیش روی دانشجویان در فرآیند فارغ التحصیلی خواهد بود. دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد برای نگارش پایان نامه خود باید بتوانند یک موضوع قابل اندازه گیری را در حوزه تخصصی خودشان مشخص کرده و به یکسری از فرضیات و سوالات مرتبط به آن پاسخ قانع کننده بدهند. هرچه سوالات و فرضیات موجود در پایان نامه و رساله دکتری منطقی تر باشند، این امر موجب بهبود کیفیت پایان نامه شده و در نهایت جهت دهی درستی به مسیر کلی تحقیق خواهد داد. اما نگارش رساله دکتری بر خلاف پایان نامه ارشد تنها به انتخاب موضوع قابل اندازه گیری خلاصه نمی شود بلکه نگارش رساله دکتری باید شامل موارد زیر باشد:

• پژوهشی کاملا دست اول به دور از هر گونه کپی کاری و سرقت ادبی
• یک مطالعه عمیق در مورد یک موضوع نوآورانه در یک حوزه تخصصی
• یک پژوهش کاملا دست اول و با کیفیت که خروجی آن قابلیت چاپ در ژورنالهای بین المللی و معتبر را داشته باشد.
• یک پژوهش قوی که  موجب بهبود و توسعه دانش و ایجاد ارزش افزوده علمی برای جامعه شده و در برگیرنده اکتشافات کاربردی در یک حوزه خاص باشد.

چنانچه فرآیند نگارش رساله دکتری به دقت و بصورت استاندارد انجام شود در نهایت موجب ارائه یک کار با کیفیت علمی شده و این امکان را فراهم می کند تا بتوانید تخصص و مهارت بسیار بالایی را در یک حوزه علمی مشخص بدست آورید. بنابراین انجام رساله دکتری و نگارش پایان نامه ارشد فرآیندی است که نیازمند دانش و تخصصی بالا بوده و می بایست بر اساس استانداردهای ساختاری به صورت بخش به بخش و گام به گام به انجام برسد که در ادامه در مورد این موضوع بیشتر صحبت خواهیم کرد.

پیش نیازهای انجام رساله دکتری و نگارش پایان نامه ارشد

پیش از اقدام به نگارش پایان نامه ارشد و انجام رساله دکتری باید به چند مورد دقت داشته باشیم. مورد اول اینکه دانشجو قبل از انتخاب موضوع باید حوزه مورد علاقه خودش را مشخص نماید. فرآیند نگارش رساله دکتری و انجام پایان نامه ارشد بسیار زمانبر، هزینه بر و تخصصی است که در صورت عدم وجود علاقه به موضوع ممکن است کار نیمه کاره رها شود و فرآیند آماده سازی پژوهش بی نتیجه باقی بماند. در برخی موارد شخص دانشجو موضوعی را برای رساله دکتری یا پایان نامه ارشد خود انتخاب می کند که تخصصی در آن نداشته و موجب می شود شخص کار خود را به موسسه انجام پایان نامه واگذار کند. بنابراین پیش از شروع نگارش پایان نامه ارشد و انجام رساله دکتری توصیه می شود که حتما حوزه تخصصی و مورد علاقه خود را برای تحقیق مشخص و با اساتید راهنما و مشاور مطرح نمائید. یکی دیگر از فاکتورهای تعیین کننده این است که پیش از اقدام به نگارش رساله دکتری و یا انجام پایان نامه ارشد حتما به سایت دانشگاه محل تحصیلتان رفته و سایت را به منظور وجود یا عدم وجود یک فرمت استاندارد برای نگارش جستجو کنید. بسیاری از دانشجویان پس از اتمام نگارش پایان نامه ارشد و یا رساله دکتری مجددا باید رعایت آیین نگارش را اعمال کنند که هزینه و زمان زیادی را به دانشجویان تحمیل خواهد کرد. مورد دیگر مشخص کردن کلیت و کلیدواژه های مربوط به عنوان پایان نامه و یا رساله است که توصیه می شود قبل از انتخاب آن حتما منابع انگلیسی و فارسی به روز را مطالعه کرده و نمونه ای از پایان نامه های نگارش شده را بررسی نمائید. حتما توجه داشته باشید که پیش از اقدام به نگارش پایان نامه ارشد و یا انجام رساله دکتری با اساتید مشاور و راهنمای خود مشورت کنید و یک زمانبندی دقیق برای تمامی فصول و بخش ها به تفکیک مشخص کنید. در صورت عدم وجود برنامه ریزی و جدول زمانی امکان عقب افتادن از پروژه و ناموفق بودن آن بسیار بالا خواهد بود.

ویژگی های یک پایان نامه و رساله خوب چیست؟

از اصلی ترین ویژگی های یک پایان نامه و یا رساله خوب این است که محتوا، ایده و کلیدواژه های آن منحصر به فرد بوده و مربوط به خلاقیت و نوآوری خود شخص است. در همین راستا سعی کنید در زمان انجام پایان نامه ارشد و یا نگارش رساله دکتری تا جای ممکن به موضوع کپی رایت و سرقت ادبی (Plagiarism) نیز دقت داشته باشید. سعی کنید به روزترین و جدیدترین مقالات را مطالعه کرده و در بخش نتیجه گیری و پیشنهادات این مقالات به دنبال ایده های جدید باشید. در بسیاری از مقالات در بخش نتیجه گیری، پیشنهادات و محدودیت های تحقیق بصورت خلاصه بیان می شود. سعی کنید به این بخش در مقالات به روز مراجعه کرده و با کمی خلاقیت و نوآوری محتوای مورد نظرتان را استخراج کنید. یکی دیگر از معیارهای تعیین کیفیت پایان نامه ارشد و یا رساله دکتری مربوط به محتوای بخش ادبیات موضوع (Literature review) می باشد. پژوهشگر با جمع آوری منابع در بخش ادبیات موضوع تسلط خود به عنوان تحقیق را نشان داده و می تواند یک ارتباط قوی بین تحقیقات پیشین و عنوان تحقیق خودش ایجاد کند. بنابراین سعی کنید در زمان انجام پایان نامه ارشد و یا نگارش رساله دکتری حتما جدیدترین مقالات را مطالعه کرده و به عنوان رفرنس در تحقیقتان استفاده کنید. یکی دیگر از فاکتورهای مهم که موجب می شود پایان نامه ارشد و یا رساله دکتری شما با کیفیت بنظر برسد نحوه نگارش بخش بحث و نتیجه گیری است (Result and Discussion) است. این بخش یکی از مهمترین بخش های هر رساله و پایان نامه ای است. چرا که تمامی موارد مربوط به روش تحقیق، نتایج، محدودیتها، یافته ها و تحلیلهای تحقیق در آن گنجانده می شود. بنابراین هرچه بخش بحث و نتیجه یک پژوهش از کیفیت و اعتبار علمی بالاتری برخوردار باشند نشان دهنده کیفیت کلی کار خواهد بود. سعی کنید برای بهبود کیفیت پایان نامه ارشد و یا رساله دکتری تان موارد زیر را رعایت کنید:

• یافته های تحقیق را بصورت شفاف و دقیق بیان کنید و سعی کنید از تکرار نتایج در بخش های مختلف خودداری کنید.
• سعی کنید یافته های پژوهش خود را با مطالعات قبلی مقایسه کرده و ارتباط منطقی و قابل قبولی بین نتایج تحقیق حاضر و پژوهش های قبلی ایجاد کنید. این کار موجب می شود که پژوهشگر تفاوتها، شباهت ها، صحت سنجی، احتمال انحراف در فرآیند پژوهش و یا امکان آنالیز اشتباه داده ها را هرچه کارآمدتر مورد ارزیابی قرار دهد.
• محدودیت ها و مشکلات پیش روی تحقیق را مشخص نموده و تاثیر این موضوع در یافته ها و نتایج پژوهش را بیان کنید. این کار باعث می شود که مخاطب شما از شرایط تحقیق و امکان تعمیم نتایج آگاهی داشته باشد
• استنتاج و تحلیل یافته های تحقیق بر اساس داده های آماری یکی دیگر از موارد ضروری برای نگارش پایان نامه ارشد و انجام رساله دکتری است. پژوهشگر باید بتواند یافته های تحقیق که مبتنی بر داده های اولیه است را با روشی کاملا استنتاجی و تحلیلی مورد نقد و بررسی قرار دهد.
• تایید و یا رد فرضیات و پاسخ به سوالات تحقیق بر اساس یافته های بدست آمده و بصورت کاملا منطقی و علمی.

چارچوب بندی برای انجام پایان نامه ارشد و نگارش رساله دکتری

تفاوتی ندارد که قصد دارید مقاله علمی بنویسید، یک پایان نامه ارشد نگارش کنید و یا یک پروژه سنگین تر مانند رساله دکتری را انجام داده و از آن دفاع کنید. در تمامی موارد زمانی که بحث پژوهش و تحقیق مطرح می شود، باید مرحله به مرحله پیش رفته و مطالب را آماده کرد. در ابتدا قبل از اقدام به انجام پایان نامه ارشد و یا نگارش رساله دکتری سعی کنید چارچوب بندی پروژه تان را به اتمام برسانید. شاید این سوال برای شما ایجاد شود که چطور باید پروژه ام را چارچوب بندی کنم. سعی کنید فرآیندی را برای نگارش پایان نامه و یا انجام رساله دکتری تان در نظر بگیرید که برایتان آسان تر است. برای مثال برخی از پژوهشگران برای انجام پایان نامه ارشد اقدام به استخراج یک مدل مفهومی می کنند و بر اساس آن سوالات و فرضیات را تهیه کرده و فصول پایان نامه را نگارش می کنند. اما برخی دیگر سعی می کنند از ابتدا با طرح سوالات تحقیق و بعد بررسی ادبیات موضوع و در نهایت فرضیه سازی و مدل سازی اقدام به انجام پژوهش کنند. بنابراین مشخص کنید رویکرد علمی شما برای نگارش پایان نامه ارشد و یا انجام رساله دکتری کدامیک از موارد بالا است. یکی دیگر از اقدامات لازم برای چارچوب بندی پایان نامه ارشد و یا رساله دکتری ایجاد جدول محتوا (Table of Content) برای تحقیق است. بر اساس این جدول تمامی سرفصل های پژوهش از پیش مشخص شده و فرآیند نگارش تسهیل میشود. پس توصیه می شود قبل از اقدام به انجام پایان نامه ارشد و یا نگارش رساله دکتری حتما چارچوب پژوهش تان را مشخص کنید.

اولین گام در نگارش پایان نامه ارشد و انجام رساله دکتری

در هر پژوهش علمی اولین چیزی که نظر خواننده را به خود جلب می کند، عنوان تحقیق (Title) است. بنابراین، شما به عنوان یک پژوهشگر فرصت دارید تا در همان برخورد اول مخاطب را تحت تاثیر قرار داده و نظر او را برای مطالعه کار تحقیقاتی تان جلب کنید. در همین راستا پیشنهاد می شود موضوع پایان نامه را به گونه ای انتخاب کنید که کاملا شفاف، دقیق و قابل اندازه گیری باشد. بطور کلی برای انتخاب یک موضوع خوب باید ها و نبایدهایی وجود دارد که می بایست آنها را مدنظر قرار دهیم.

• در صورت امکان از کلمات اختصاری در عنوان استفاده نکنید
• سعی کنید عنوان شما تا حدی طولانی بوده و کلمات بیشتری در آن استفاده شود (بر اساس تحقیقات انجام گرفته بر روی مقالات چاپ شده در ژورنالهای معتبر بین المللی، مقالاتی که عنوان طولانی تری دارند تعداد سایتیشن های بیشتری دریافت کرده اند). البته نباید طولانی شدن عنوان موجب سردرگمی خواننده بشود. باید کاملا هوشمندانه و دقیق این کار را انجام دهید.
• هیچگاه سعی نکنید سوالات و یا فرضیات پایان نامه و یا رساله را به عنوان موضوع تحقیق استفاده کنید
• قبل از انتخاب موضوع سعی کنید مقالات به روز را بررسی کرده و عناوین آنها را با دقت ببینید
• عنوان باید بگونه ای انتخاب شود که نشان دهنده محتوای تحقیق باشد.
• سعی کنید روندهای تحقیقاتی به روز بین المللی (International Trend) را مورد بررسی قرار دهید و حوزه پژوهشی خودتان را در همین چارچوب بگنجانید.

رعایت تمامی موارد بالا موجب می شود تا اولین گام که سنگ بنای پایان نامه ارشد و یا رساله دکتری شما است کاملا حرفه ای برداشته شود.

بخش دوم در انجام پایان نامه ارشد و نگارش رساله دکتری

هر پایان نامه ارشد و یا رساله دکتری می بایست در برگیرنده بخشی به نام چکیده (Abstract) باشد. دومین بخش و مهمترین بخش بعد از عنوان مربوط به نگارش چکیده است. قبل از اینکه بخواهید این بخش را برای پایان نامه ارشد خود و یا رساله دکتری تان نگارش کنید باید از مفهوم و اهمیت آن آگاهی داشته باشید. شاید مفهوم چکیده کاملا واضح و مشخص به نظر برسد ولی بهتر است قبل از تصمیم گیری در مورد آن اطلاعات کافی داشته باشید. بخش چکیده شامل جمع بندی، خلاصه سازی بخش های مختلف تحقیق و بیان اهمیت پژوهش است. بنابراین با توجه به نکات ذکر شده خلاصه سازی تمام این موارد در قالب چند سطر کار بسیار دشواری است. برای اینکه بتوانیم این بخش از پایان نامه ارشد و یا رساله دکتری را به بهترین شکل ممکن آماده کرده و تمامی موارد بالا را به درستی در آن بگنجانیم باید بتوانیم به سوالات زیر در چکیده پاسخ دقیق بدهیم.

• دلیل اصلی از نگارش این تحقیق چیست؟
• رویکرد اصلی شما برای انجام این تحقیق چیست؟
• این تحقیق قرار است کدامیک از نواقص و کمبودهای موجود در حوزه علوم را پوشش دهد؟
• سوالات و اهداف تحقیق شما چه چیزهایی هستند؟
• از چه ابزارهایی برای گردآوری و تحلیل داده ها استفاده کرده اید؟
• یافته ها و دستاوردهای اصلی تحقیق شما چه بوده است؟
• چه نتیجه گیری داشته اید و کاربرد این یافته ها در چه حوزه ای خواهد بود؟

چنانچه در فرآیند نگارش چکیده در رساله دکتری و یا پایان نامه ارشد بتوانید به این سوالات به دقت و به درستی پاسخ دهید می توانید یک چکیده خوب و قوی آماده کنید. اما زمانی باید چکیده را بنویسید که کل تحقیق به پایان رسیده باشد و شما به نتایج تحقیق دسترسی داشته باشید. حتما در انتخاب کلیدواژه ها (Keyword) که در بخش انتهایی چکیده جای میگیرند نیز دقت کافی به خرج دهید چرا که در نتایج جستجوی اینترنتی بسیار مهم بوده و مقاله شما را در صدر قرار می دهند.

سومین بخش در فرآیند نگارش پایان نامه ارشد و انجام رساله دکتری

در فرآیند نگارش رساله دکتری و یا انجام پایان نامه ارشد بعد از اتمام چکیده حال نوبت به آماده سازی بخش سوم یعنی مقدمه (Introduction) است. هدف اصلی از نگارش مقدمه این است به خواننده بگوییم در ادامه در مورد چه مباحثی صحبت خواهیم کرد. ما قصد داریم با نگارش مقدمه قلمرو تحقیق را مشخص کنیم تا مخاطب بداند در ادامه در بخش ادبیات موضوع منتظر چه سرفصل هایی باشد و پیشبینی کند آیا محتوای این تحقیق برای او کاربردی خواهد داشت یا خیر. برای اینکه بتوانیم این بخش را بخوبی نگارش کرده و آماده کنیم نیاز است که فاکتورها زیر را در آن رعایت نماییم.

• ارائه یک توضیح مختصر در مورد اهداف، سوالات و کاربردهای تحقیق
• توضیح مختصر در مورد عنوان پایان نامه و یا رساله و اهمیت انجام این پژوهش
• ارائه مختصری از ادبیات موضوع (literature review) مرتبط با عنوان تحقیق
• توضیح مختصری در مورد کلیدواژه های ذکر شده در بخش چکیده با استفاده از ادبیات موضوع جدید
• نگارش ادبیات موضوع بصورت تحلیلی و استنتاجی به گونه ای که بتوان ضرورت و اهمیت تحقیق را بیان کرده و گپ (Gap) علمی را مشخص کرد
• ضرورت پژوهش را به صورت شفاف بیان کرده و ذکر کنید این تحقیق چه کاربردهایی خواهد داشت
• پس از بیان مختصر ادبیات موضوع سعی کنید بطور کلی در مورد فرضیه های تحقیق نیز صحبت کنید
•  بصورت مختصر در مورد یافته های تحقیقات پیشین مرتبط با عنوان پروژه تان صحبت کنید
•  به صورت مختصر روش شناسی تحقیق (Methodology) را نیز ذکر نمائید

حال شما می دانید که چطور باید چارچوب و قلمرو تحقیق تان را برای خواننده مشخص کنید تا مخاطب شما با مطالعه مقدمه چند سطری به رویکرد شما برای ادامه کار پی ببرد. می توان گفت نگارش مقدمه یک هنر است که به خواننده کمک می کند تا دقیقا متوجه شود آیا مطالعه مطالب ارائه شده در این پایان نامه ارشد و یا رساله دکتری برای او مفید خواهد بود یا خیر.

بخش چهارم در فرآیند نگارش پایان نامه ارشد و انجام رساله دکتری

ادبیات موضوع (Literature review) بیشترین حجم از نگارش رساله دکتری و انجام پایان نامه ارشد را به خود اختصاص می دهد. ادبیات موضوع به بررسی نظریات و دستاوردهای حاصل از تحقیقات پیشین در یک حوزه علمی مشخص مرتبط با عنوان تحقیق می پردازد. هدف اصلی پژوهشگر از ادبیات موضوع در فرآیند انجام پایان نامه ارشد و یا نگارش رساله دکتری این است که خواننده را با دانش موجود و یافته های مرتبط با یک موضوع خاص آشنا کرده و در نهایت با ارائه فرضیه هایی در چارچوب نظری تحقیق اقدام به مدلسازی برای حل مشکل پژوهش کند. نقش ادبیات موضوع بسیار با اهمیت است و در صورتی که استانداردهای لازم در آن پیاده سازی شود موجب بهبود کار تحقیقاتی شما خواهد شد. برای اینکه بتوانید یک ادبیات موضوع قوی و با کیفیت نگارش کنید باید نکات زیر را رعایت نمایید.

• ادبیات موضوع به روز مرتبط با عنوان و قلمرو تحقیق را بررسی و جمع آوری کنید (برای این کار کلیدواژه های مرتبط به عنوان رساله دکتری و یا پایان نامه ارشد تان را مشخص کرده و در پایگاههای مختلفی مانند Google scholar, JSTOR, EBSCO, INSPEC, PROJECT MUSE جستجو کنید).
• بعد از مرحله جمع آوری منابع نوبت به بررسی و گزینش آنها می رسد. برای اینکه بتوانید منابع مرتبط تر به عنوان تحقیق پایان نامه ارشد یا رساله دکتری تان را انتخاب کنید چند روش را می توانید مورد استفاده قرار دهید. در روش اول با استفاده از کلیدواژه های تحقیق بررسی کنید تا چه اندازه کلیدواژه های شما با مقالات گردآوری شده مشابهت دارد و هر چه این تشابه بیشتر باشد به احتمال زیاد ادبیات موضوع یکسانی خواهید داشت. روش دیگر این است که ببینید نویسنده چه سوالات وفرضیاتی را مطرح کرده است و هر چه این موارد به فرضیات و سوالات تحقیق شما نزدیکتر بود می توانید اطمینان داشته باشید که ادبیات موضوع تان نیز تشابه بیشتری خواهد داشت. و اما در روش سوم مقایسه مدل و نتایج تحقیق با مدل پیشنهادی و نتایج مورد انتظار خودتان است که به شما کمک می کند پیشبینی درستی از یافته های تحقیق خودتان نیز داشته باشید.
• پس از گزینش منابع، نوبت به ساختاربندی و مشخص کردن ترتیب ارائه مطالب است. برای این کار سعی کنید با توجه به مقالات به روز، ترتیب ارائه مطالب را مشخص کرده و یکی از آنها را به عنوان الگو برای کار خود انتخاب کنید.
• نگارش ادبیات موضوع با توجه به ساختار مشخص شده

در نهایت در زمان نگارش ادبیات موضوع برای رساله دکتری که نسبت به پایان نامه ارشد از حجم بالاتری برخوردار بوده و اهمیت بالاتری نیز دارد، نیاز است که مطالب با رویکردی تحلیلی و استنتاجی گردآوری شود تا بتوان گپ پژوهشی (Research Gap) را بصورت دقیق مشخص کرد.

پنجمین بخش در فرآیند انجام پایان نامه ارشد و نگارش رساله دکتری

شاید بتوان گفت تنها بخش از فرآیند نگارش پایان نامه ارشد و یا انجام رساله دکتری که ارتباط کمی با عنوان تحقیق دارد، بخش روش شناسی تحقیق یا متدولوژی (Methodology) است. چرا که قالب مشخصی را در بر میگیرد و برای بیشتر تحقیقات یکسان است. برای مثال فرض کنید 10 رساله دکتری با موضوعات مختلف در حوزه علوم انسانی وجود دارد که همه آنها از نرم افزارهای SPSS و SmartPLS برای تحلیل و از پرسشنامه برای گردآوری داده استفاده کرده اند. بنابراین این ابزارها و روشها استاندارد بوده و ارتباط کمی با عنوان و موضوع تحقیقات دارند. تا قبل از آغاز بخش روش شناسی تحقیق شما به موضوعاتی مانند سوالات، فرضیات، ادبیات و یافته های تحقیقات پیشین و مدل مفهومی تحقیق پرداخته بودید. حال نوبت به آن رسیده است تا در این بخش از فرآیند نگارش رساله دکتری و انجام پایان نامه ارشد به آزمایش فرضیات و سوالات تحقیق و ابزارهای آنها و نحوه گردآوری داده ها بپردازید. نگارش بخش روش شناسی تحقیق نیاز به دانش بالایی در مورد ابزارهای گردآوری و تحلیل داده ها دارد. ولی به طور کلی برای اینکه بتوانید این بخش از پایان نامه ارشد و یا رساله دکتری تان را با کیفیت انجام دهید نیاز است که موارد زیر را مدنظر داشته باشید.

• متدولوژی قوی باید بگونه ای طراحی شود که بتواند به سوالات تحقیق پاسخ روشن و دقیقی بدهد و منطبق با اهداف تحقیق باشد
• فرآیند و ابزار جمع آوری داده ها، روش تحلیل داده ها، جامعه آماری روش نمونه گیری و موقعیت زمانی و مکانی تحقیق باید کاملا شفاف بیان شوند تا چنانچه پژوهشگر دیگری قصد داشت آزمون طراحی شده توسط شما را مجدداً طراحی و آزمایش کند، مشکل و ابهامی در این رابطه نداشته باشد.
• بیان منطق و استدلال خودتان از انتخاب این روش ها و ابزارهای تحلیل داده ها، چرایی انتخاب جامعه آماری و روش نمونه گیری و تمامی فاکتورهای مرتبط به روش شناسی تحقیق را بصورت کامل و با جزئیات بیان کنید
• ارزیابی استدلالها بیان شده در مورد چرایی انتخاب روش ها و ابزارهای تحقیق

متدولوژی در پایان نامه و رساله از اهمیت بالایی برخوردار است. دانشجویان کارشناسی ارشد و یا دکتری با نگارش این بخش میتوانند میزان تسلط خودشان بر اصول و ابزارهای روش تحقیق را نشان دهند.

ششمین بخش در فرآیند انجام پایان نامه ارشد و نگارش رساله دکتری

این بخش از فرآیند نگارش پایان نامه ارشد و انجام رساله دکتری که جزء آخرین بخشهای یک تحقیق علمی محسوب می شود، بحث و نتیجه گیری (Result and Discussion) نام دارد. معمولا پژوهشگران این دو بخش را بصورت جداگانه از هم نگارش می کنند تا بتوانند محتوا و مطالب آن را بطور دقیق و کاملتری پوشش بدهند. ولی آوردن مطالب در قالب یک بخش نیز موضوع عجیبی نخواهد بود. در بخش نتیجه گیری (Result) به ارائه یافته های کاربردی تحقیق می پردازیم. در این بخش از پایان نامه و یا رساله دکتری تحلیل های آماری در قالب جدول و شکل ذکر شده و مشخص می شود آیا فرضیات تحقیق درست بوده اند یا خیر و آیا می توانیم با نتایج حاضر به سوالات تحقیق پاسخ دهیم یا خیر. این بخش از رساله دکتری بر خلاف پایان نامه ارشد کاملا تحلیلی و استنتاجی خواهد بود. پژوهشگر باید بتواند ادبیات موضوع مرتبط با یافته های تحقیقش را در این بخش قرار داده و تا جای ممکن آن را پوشش دهد. و اما در بخش Discussion باید به تفسیر و توضیح نتایج بدست آمده بپردازید، به فرضیات و سوالات تحقیق تان با توجه به مطالعات پیشین و یافته های تحقیق پاسخ دهید، رویکرد مطالعاتی و پژوهشی خود را تبیین کنید و در نهایت بصورت منتقدانه نتایج را ارزیابی نمایید. در بخش Discussion نیاز است که با توجه به ادبیات موضوع و فرضیات، یک بازبینی بر روی یافته های تحقیق تان انجام داده و بتوانید کاربرد آنها را مشخص کنید. در این بخش معمولا می توانید پیشنهادات و محدودیت های تحقیق را نیز بیان کرده و به خواننده در درک بهتر مطالب کمک نمائید.

بخش پایانی در فرآیند نگارش پایان نامه ارشد و انجام رساله دکتری

 پس از اتمام نگارش مطالب مربوط به رساله دکتری و یا پایان نامه ارشد حال نوبت به رفرنس دهی و معرفی منابع استفاده شده در تحقیق می رسد. برای اینکه بتوانید موثق بودن گفته های خود در پایان نامه را به اثبات برسانید باید رفرنسدهی دقیق و به روز داشته باشید و سعی کنید از یکی از روشهای زیر استفاده کنید:

• MLA:معمولا در حوزه علوم انسانی مورد استفاده قرار می گیرد و نام نویسنده و شماره صفحات در داخل پرانتز هستند
• APA: معمولا برای رشته های روانشناسی، آموزش و علوم اجتماعی مورد استفاده قرار می گیرد و نام نویسنده و تاریخ در داخل پرانتز است
• Chicago A: معمولا برای رشته های تاریخ و کلیه گرایشات علوم انسانی کاربرد دارد که اطلاعات منبع بصورت متنی (Notes) بیان می شود
• Chicago B: در حوزه گرایشات علوم تجربی، علوم اجتماعی و علوم انسانی مورد استفاده است و نام نویسنده و تاریخ داخل پرانتز است
• Turabian: در حوزه گرایشات علوم تجربی، علوم اجتماعی و علوم انسانی کاربرد دارد و ممکن است نام نویسنده و تاریخ در داخل پرانتز باشد و یا نباشد
• Harvard: معمولا برای رشته اقتصاد کاربرد داشته و نام نویسنده و تاریخ درون پرانتز خواهد بود
• Vancouver: معمولا این رفرنس دهی در حوزه پزشکی کاربرد دارد و تاریخ و شماره صفحات و اطلاعات عددی در انتهای رفرنس ذکر می شوند.
• OSCOLA: برای رشته های حقوق مورد استفاده است و رفرنس دهی منبع به صورت متنی (Notes) خواهد بود.
•  IEEE: برای رشته های مهندسی و فناوری اطلاعات مورد استفاده بوده و تاریخ و شماره صفحات در انتهای رفرنس ذکر می شود.